Canlılar için öğrenme söz konusu olduğunda, psikoloji bağlamında farklı öğrenme metotları bildirilmiştir. Köpeklerin öğrenme psikolojisi, klasik (pavlov) tipi koşullama, edimsel koşullama ve sosyal öğrenme aracılığı ile bir davranışa verilecek duygusal ya da davranışsal yanıtlar öğrenilir, bu ortaya çıkabilir ya da örtük olarak ortaya çıkarılmadan da durabilir.
Ceza kavramı edimsel koşullama içerisinde, canlının uyaran-tepki-sonuç ya da tepki-sonuç noktasında sonuç faktörü olarak nitelendirilmektedir.
Örnek olarak canlı bir ses duyar, havlar ve sonrasında insandan fiziki şiddet görür ya da köpek kuyruğunu kovalar ve sonrasında insanın bağırmasına maruz kalır. Bu iki örnekte fiziki şiddet de, bağırılmaya maruz kalma da; kuyruk kovalama ya da havlama tepkisinin bir sonucudur yani cezadır.
Köpeklere ceza verilmesi maalesef çok uzun süredir eğitim ya da disiplin uygulamalarında tek çare olarak bilgisizce kullanılmaktadır.
Ceza kavramı, canlının davranışının sıklığında, şiddetinde ya da ortaya çıkmasında azalmaya neden olabilecek canlıda olumsuz his oluşturan her türlü sonuçtur.
Öğrenme psikolojisinde ceza fonksiyonel olarak, pozitif ceza ve negatif ceza olarak tanımlanmış olsa da, negatif pekiştireçin de olumsuz hissiyle ilişkili olması sebebiyle burada bahsedilmesi önemlidir.
Pozitif ceza, canlıya sonuç olarak olumsuz duygu oluşturacak sonuç alması, negatif ceza, olumsuz sonucun canlıdan uzaklaştırılması, negatif pekiştireç (ödül) ise canlının sonuç amacıyla ulaşabildiği olumlu sonuca ulaşamaması olarak ifade edilebilir.
Havlayan köpek örneğimizde, havlayan köpeğe elektrik vermek, pozitif ceza. Köpek havladığı için yemeğini yemesinin engellenmesi negatif ödüllendirme, köpek havlamadığında elektrik kullanılmaması ise negatif cezalandırma olarak tanımlanabilir.
Peki bu kadar basit mi?
Köpeklerde davranışlar, sadece öğrenme sonucu ortaya çıkmamakta, duygusal nedenlere bağlı olarak da bilinçli ya da bilinçsiz olarak sergilenebilir.
İşler biraz karışmaya başlıyor 🙂 Çünkü bir davranış sadece ödül ya da ceza almak amacıyla değil duygusal ve fizyolojik uyum sağlama (hemostazis) amacıyla ortaya çıkmaktadır. Bu davranış sonrasında sonuca ulaşabilme durumuna göre artmakta ya da azalmaktadır. Yani ana motivasyon ödülden ziyade duygusal ve fizyolojik ihtiyaçlar olmakta, bunlar karşılanırken de davranışlar ceza-ödül, klasik koşullama, sosyal öğrenme ile şekillenmektedir.
Bir canlının duygusal ya da fizyolojik nedenlerle ortaya çıkarttığı bir davranışın, motivasyonel ana nedenini anlamazsak, verilecek ceza, o davranışı başlangıçta azaltabilir, durdurabilir olsa da orta ve uzun vadede canlıda çok ciddi psikolojik ve fizyolojik stres yaratacağı için, sonuçta aynı sorunda rebound(daha yüksek şekilde artış) ya da yönlendirilmiş davranışlar nedeniyle başka davranış ve psikiyatrik bozukluklar ortaya çıkaracaktır. Bazı köpeklerde ise öğrenilmiş çaresizlik nedeniyle, ceza verilen davranışlar görülmese bile, bunun nedeni ceza verilmesine bağlı öğrenilmiş çaresizlik sendromu/depresyon olacak ve hayvan mutsuz, bitkin, tükenmiş ve hayattan keyif alamaz hissedecektir.
Tüm bunları göz önüne aldığımızda, ceza psikiyatrik hastalıklarda kesinlikle kullanılmaması gereken bir yöntemdir. Ama biz eğitim yapıyoruz orada kullanabiliriz derseniz de cezanın öğrenme ve insan-köpek etkileşimi üzerindeki olumsuz etkisine ek olarak kendi başına psikiyatrik hastalık oluşturma potansiyeli vardır.
Ceza verilen köpeklerin sahipleriyle ilişkisinin bozulduğu, köpekler saldırganlık ve kompulsif davranışlar ortaya çıkardığı, korkak ve fobik tavırlar sergilediği, travma sonrası stres bozukluğu ve yaygın kaygı bozukluğu belirtileri olan ses duyarlılığı başladığı, sürekli tedirginlik, kontrolsüz ve öngörülemez davranışlar sergilediği, iştahsızlık, aşırı yeme, az ya da çok uyuma, uykuda kasılma-titreme, uykudan stresli uyanma, uykulu kalma, telaş davranışları gibi birçok istenmeyen davranışların ortaya çıktığı bilinmektedir.
Köpeklerin insan ve tür içi saldırganlığında ceza amacıyla kullanılan elektrikli ve boğma/dikenli tasmalar, ceza temelli/baskınlık temelli itaat eğitimi uygulamaları yer almaktadır.
Bazen bir köpeğe tuvaletini yanlış yere yaptığı için bağırmak, burnuna-kalçasına vurmak, iletişimi kesmek, bir yere kapamak, sevgiden ilgiden mahrum bırakmak vb hareketler de travmatik etkileşimler yaratması nedeniyle travma sonrası stres bozukluğu ve yaygın kaygı bozukluğu gibi ilişkili saldırganlık, korku ve stres ilişkili davranışlar oluşturabilir.
Ceza vererek istemediğiniz davranışa odaklanmak yerine, o davranışların yerine geçebilecek olumlu davranışlar ve o davranışı oluşturan duygulara odaklanarak, pozitif ödüllendirme yöntemi ile, alternatif davranışlara ve istediğimiz olumlu duygulara yönelik ödüllendirme, olumsuz davranışların oluşmasını önleyecek yönetimsel girişimleri yaparak olumsuz davranışların oluşmasını önleme ve köpekte bu durumları oluşturacak ortamın ve duygunun oluşmamasını sağlamaya odaklanmak orta ve uzun vadede köpeğe ve ailesine iyi gelecek, iki tarafı da mutlu edecektir.
Örnek olarak, kapıya havlayan bir köpeğe, zil çaldığında kapıya ulaşmasını önleyerek onu aileden biriyle bir odaya alıp, orada ödüllendirmeye başlayarak hem ortamı önler hem de duygusunu düzenleyebilirsiniz.
Fakat şu unutulmamalıdır ki, bazı psikiyatrik rahatsızlıklarda köpeklerin duygularını ya da davranışlarını düzenlemek için davranış düzenlemeye yönelik psikoterapi ile birlikte mutlaka medikal tedavi de uygulanma gerekliliğidir. Bu duruma da karar verebilecek tek kişi veteriner hekiminizdir. O nedenle bu tarz durumlarda mutlaka veteriner hekiminizden profesyonel destek alabileceğinizi unutmamalısınız.
